Tropem sudeckiego uranu - Kowary

 Kowary „Bergfreiheltgrube”

   
  
    
    Związane z sudeckim górnictwem miasto Kowary leży w południowo-zachodniej części województwa dolnośląskiego, u podnóża popularnych w Polsce jak i w Czechach Karkonoszy oraz malowniczych i interesujących geologicznie Rudaw Janowickich. 

Kowary, jako miasto na skrzyżowaniu dawnych traktów handlowych, przez lata związane było z górnictwem, hutnictwem, kowalstwem, tkactwem jak i też z rozwojem turystyki.  

 Wołowa Góra nad Kowarami.

O istnieniu w skałach krystalicznych Sudetów niewielkich żył i gniazd rudy uranowej wiedziano już w pierwszych dekadach XXw., choć pierwsze wzmianki o występowaniu rudy uranowej pochodzą z drugiej połowy XIXw., kiedy to Websky w roku 1853, badając złoże miedzi w Miedziance (niem.Kupferberg) opisał występowanie uranofanu (uwodniony krzemian wapnia i uranu) w przekopie „Preller” w kopalni „Einigkeit”. 

 Uranofan z Bobrowa widziany w świetle UV.

Otwór sztolni w Miedziance.

Uranofan (Ca(UO₂)₂[HSiO₄]₂·5H₂O) odkryty i opisany przez Webskiego w Miedziance, jest minerałem wtórnym, który powstaje z uraninitu UO₂ lub blendy smolistej. Tworzy on żółte cieniutkie słupkowe kryształki (igiełkowe lub włosowe). Występuje on w formie nalotów, jak i też w skupieniach zbitych, ziemistych i igiełkowych. Minerał ten można zobaczyć zwiedzając sztolnie nr 19 w Kopalni Podgórze, gdzie podziwiamy go jak wytrąca się na infiltrowanych przez wodę ociosach. 

 Uranofan w Kopalni Podgórze.

Kolejną ważną data w odkrywaniu wystąpień sudeckiego uranu był rok 1863, kiedy to w pegmatycie Kruczych Skał w Wilczej Porębie (dziś dzielnica Karpacza) Fiedler namierzył i opisał uraninit (UO₂) w postaci czarnych sześciennych kryształów. 

 Uraninit odmiana blenda smolista z Przibramu.

 Kryształy uraninitu.

Tlenek uranu, który zawiera teoretycznie 88,4% uranu (w rzeczywistości ok. 70%, bo w skład minerału wchodzą domieszki innych pierwiastków np. thor), występuje w naturze w postaci dwóch odmian, krystalicznej - uraninit i bezpostaciowej – blenda smolista (nazywana też smółką uranową), która tworzy nerkowate naskorupienia i występuje najczęściej w pegmatytach granitowych i sjenitowych oraz żyłach kruszcowych pochodzenia hydrotermalnego. - Blenda smolista zaliczana jest do głównych rud uranowych, używana jest także w badaniach gdyż z jej pomocą można prześledzić, m.in. rozpad zachodzący w ciągu uranowym: od uranu przez izotopy promieniotwórcze do ołowiu.

Eugene Melchior Peligot.

Historia sukcesu rud uranowych jak wiemy wiąże się z właściwościami uranu, który jako pierwiastek w nauce zaczął funkcjonować od roku 1789, kiedy to niemiecki aptekarz Martin Klaptroh, nadał mu taką nazwę na cześć wcześniejszego astronomicznego odkrycia planety Uran z roku 1780 przez niemieckiego astronoma Williama Herschela.   Pierwiastek ten w formie czystej został wyodrębniony po raz pierwszy przez Eugene Melchiora Peligota w 1841 roku. 

 Szkło uranowe z kopalni Podgórze.

Uran z grupy aktynowców jest pierwiastkiem, który ma największą występującą naturalnie w przyrodzie liczbę atomową  92. - Jest, to pierwiastek o ciekawych właściwościach fizycznych i chemicznych, jednak jego najciekawsze właściwości zostały odkryte dopiero z chwilą podjęcia badań nad promieniotwórczością.

 

Musimy wiedzieć, że uran w postaci naturalnego tlenku był używany, od co najmniej 79 roku n.e. do barwienia na żółty kolor wyrobów szklanych. - Żółte szkło z zawartością 1% tlenku uranu znaleziono niedaleko Neapolu we Włoszech. 

Do końca XIXw uran pod względem przemysłowym był uważany za materiał płonny lub szkodliwą domieszkę w rudach innych metali. 

Maria Skłodowska-Curie i jej męża Piotr Curie.

Do szczególnego zainteresowania uranem i innymi pierwiastkami promieniotwórczymi przysłużyły się badania Marii Skłodowskiej-Curie i jej męża Piotra Curie prowadzone m.in. na blendzie smolistej z czeskiego Jachymova. Małżeństwo naukowców, zainteresowało się na wstępie wcześniejszymi badaniami Henri Becequrela, który to fizyk francuski badał właściwości fosforescyjne tzw. soli uranowych (siarczanu potasu-uranylu K₂[UO₂(SO₄)₂](H₂O)₂).

 Autunit Wojcieszyce.

Henri Becequrel.

Henri Becequrel zauważył przy tym, iż badana substancja emituje nowe nieznane promieniowanie, które jonizuje i przenika przez nieprzezroczyste ciała, zaczernia też kliszę fotograficzną. - Z końcem 1897 Maria Skłodowska-Curie poszukując tematu do rozprawy w celu uzyskania doktoratu podjęła pierwsze badania naukowe z promieniami Becquerela. W pracy badawczej uzyskano przy pomocy nowych urządzeń i pomiarów wnioski, że minerały takie jak uraninit, blenda smolista, autunit itd. emitują promieniowanie pochodzące od uranu i thoru, a także od nieznanego wówczas pierwiastka chemicznego. W roku 1898 (18 lipca) Maria i Piotr Curie przedstawili dzieło naukowe, w którym donosili o odkryciu polonu (symbol Po, liczba atomowa 84), nowego pierwiastka nazwanego na cześć Polski. Po kilku latach wspólnie z Gustawem Bemontem donieśli o odkryciu kolejnego pierwiastka chemicznego o właściwościach promieniotwórczych - radu (symbol Ra, liczba atomowa 88), za co jak wiemy została przyznana w 1911 nagroda Nobla.    

 Eksploracja sztolni uranowej w Sudetach.

Sukces rud uranowych miał więc wielu akuszerów, ale zanim uran zaczęto traktować, jako surowiec strategiczny, używano go np. do barwienia szkła i emalii np. w wyrobach porcelanowych w czeskim Jachymovie.

 Autunit z Wojcieszyc.

Rudy uranu zaczęły zyskiwać na znaczeniu początkowo z powodu zawartości w nich związków radu (w formie tlenku RaO i wodorotlenku Ra(OH)). Na fali tego bumu w Jachymovie w 1906r. powstawały sanatoria, gdzie stosowano tzw. kuracje radonową (wykorzystywano tu lecznicze właściwości wody radonowej). Na pacjentów czekały kąpiele radonowe, okłady, woda mineralna Radium Perle, Jachymovski browar warzył Radium-Beer, a w fabryce mydła produkowano specjalne mydło Radium-Seife. 

 Jachymov - Radium Palace.

 Licznik pomiaru promieniowania DP66M.

Powstały z radu pierwiastek radon odkryty w 1900r, przez Friedricha Dorna, nazywany początkowo „emanacją” jest bezbarwnym i bezwonnym radioaktywnym gazem szlachetnym. - „Radon ma zastosowanie w medycynie, naturalnie występujące wody radonowe stosuje się do kąpieli w rehabilitacji chorób narządów ruchu, zarówno tych pourazowych, jak i reumatycznych. Kąpiele radonowe stosowane są też do leczenia cukrzycy, chorób stawów, chorób tarczycy oraz schorzeń ginekologicznych i andrologicznych.

 Walenty Świderski pomiary w Zonie Wojcieszyce.

Zagrożeniem jest jednak przedawkowanie radonu lub stała praca przy kopalinach, gdzie są silne emanacje radonu. Szkodliwe efekty działania radonu polegają na uszkadzaniu struktury chemicznej kwasu DNA przez wysokoenergetyczne, krótkotrwałe produkty rozpadu radonu ²²²Rn, co może powodować chorobę popromienną.” 

 Kopalnia Podgórze pozostałości po epizodzie leczenia radonem.

Poszukiwania radoczynnych rud uranu prowadzono też w Kowarach m.in. na polu górniczym Wulkan, było to zawsze skorelowane z występowaniem rudy uranowej, w tym wypadku z przerostami blendy smolistej. W latach 1935-1942 wydobyto w sumie 76,297ton rudy, z której odzyskano 3,601 grama radu, który był produktem wyjściowym w „przemyśle” uzdrowiskowym. 

Otto Hahn.

Prawdziwe wejście uranu na scenę surowców o strategicznym znaczeniu nastąpiło z chwilą odkrycia właściwości procesu zjawiska reakcji łańcuchowej (rozczepienia atomu) przez Otto Hahna w grudniu 1938r. (publikacja na łamach "Naturwissenschaften", gdzie Otto Hahn dowodzi istnienia rozszczepienia jądrowego). W ciągu kolejnego roku na bazie tego tematu rozpoczyna się szereg badań i teoretyczna burza naukowa, która jest wytyczną dla podjęcia prac nad nowym rodzajem broni przez Niemcy i kolejno USA. 

 Atom niedoszła cudowna broń Hitlera.

W latach 40-tych XXw. kopalnie rud magnetytowych w Kowarach, stają się miejscem strategicznym objętych ścisłą tajemnicą. Ruda uranu z Kowar (niem. Schmiedeberg) miała posłużyć, jako surowiec do produkcji paliwa nuklearnego dla budowanego w centrum Berlina stosu atomowego. 

 Autunit Karkonosze.

W latach 1943-44, z zasobów kowarskiej kopalni „Bergfreiheltgrube” uzyskano 72 tony rudy uranowej. Ruda ta była wysyłana do przerobu i wzbogacenia w Zakładach Chemicznych Koncernu Aurela w Oranienburgu pod Berlinem.

W ramach działań wojennych w kwietniu 1945r. zakłady Aurela zostały zbombardowane przez amerykańską flotę powietrzną, niemniej jednak po wkroczeniu wojsk sowieckich na te tereny, w ruinach zachowało się jeszcze cześć pojemników z gotowym koncentratem uranowym i konkretnym wskaźnikiem na pole wydobywcze, z którego pozyskano rudę uranu, był to szczególny prezent dla Rosjan, którzy za wszelką cenę chcieli posiadać w przyszłości broń atomową. 

Z ustaniem II Wojny Światowej w Europie ZSRR, od razu zaczął podejmować wysiłki nad podporządkowaniem sobie wszelkich miejsc wystąpień rudy uranowej w swojej strefie okupacyjnej. Sowieci w ten sposób opanowali bogate złoża w niemieckiej strefie okupacyjnej, w Czechosłowacji i Bułgarii, a latem 1947 roku do Kowar przybyła grupa geologów radzieckich wyposażona w specjalną aparaturę radiometryczną. 

 

 Makieta kowarskich Zakładów Przemysłowych R-1 prezentowana w Kopalni Podgórze.

Rosjanie pozytywnie ocenili możliwości występowania złóż uranowych w Karkonoszach i w obrębie geologicznego kontaktu z ich osłoną. Wskazany obszar był na tyle obiecujący, że dnia 1 stycznia 1948r. powołano do życia przedsiębiorstwo państwowe o nazwie ”Kuznnieckije Rudniki”- Kowarskie Kopalnie, zajmujące się poszukiwaniem, wydobyciem i przerobem oraz eksportem rudy uranowej do ZSRR. - Skanowaniem terenu pod względem występowania uranu zajęły się grupy: 1/ Miedzianka, 2/ Kletno, 3/ Kowary.

Kowarskie Zakłady Przemysłowe „R-1”.

Główna siedziba zakładów „R-1”, znajdowała się w Kowarach, jednak firma ta prowadziła działalność podczas tak zwanej „gorączki uranowej” na obszarze całych Sudetów, jak i też w Karpatach, Górach Świętokrzyskich i na Górnych Śląsku.

Kowarskie Zakłady Przemysłowe „R-1”.

Kowarskie Zakłady Przemysłowe „R-1”, swą działalność rozpoczęły od wznowienia prac w istniejących już starych kopalniach, kolejno uruchamiano sztolnie poszukiwawcze i nowe pola górnicze jak i też stworzono oddziały segregowania i wzbogacania rudy uranu.

Opłacalność wydobycia ujmowało kryterium 0,2% uranu w rudzie, jak i też decydowały o tym ogólne warunki geologiczno-fizyczne występujące w kopalni.

W obrębie kowarskich obszarów górniczych wyróżniamy: dawną kopalnie fluorytu, rud żelaza i uranu „Liczyrzepa”, kopalnie rud ołowiu i srebra „Redensglück”, kopalnie rud żelaza i uranu „Bergfreiheltgrube” (Wolność) oraz kopalnie rud uranu „Podgórze”.

W Kowarach dla potrzeb wydobycia rudy uranowej w latach 1949-1952 zbudowano tak zwane „Nowe Osiedle” przemianowane później na „Osiedle Górnicze”. - Do 57 budynków, w których urządzono 672 mieszkania wprowadzono przybyłych tu z całej Polski górników wraz z ich rodzinami.   

 Górnicy z Radoniowa.

Poza Kowarami uran pozyskiwano z Miedzianki (pole Miedzianka i Mniszków), z Wojcieszyc, Radoniowa, Dziećmirowic, z Kopalin i kopalni Staszic w Rudkach w Górach Świętokrzyskich. Rudę znaleziono też w takich miejscach jak: Wleń, Kopaniec, Majewo, Bobrów, Wojcieszów, Okrzeszyn, Grzmiąca, Budniki itd..

 Wojcieszyce rowy poszukiwawcze rudy uranowej.

Ślady po działalności Zakładu Przemysłowego R-1 w postaci licznych sztolni, szybów i rowów poszukiwawczych znajdują się w wielu miejscach Sudetów Zachodnich, Środkowych i Wschodnich, pod tym kątem były również badane wałbrzyskie hałdy i kopalnie.

 Sztolnia uranowa w okolicy Wlenia.

Obecnie turysta może zaznajomić się z historią wydobycia rud uranowych udając się na podziemne wycieczki do sztolni w Kowarach: - „Sztolnie Kowary w Kopalni Liczyrzepa”, gdzie na podziemnym szlaku turysta może zdobyć wiedzę w jaki sposób wyglądała praca górników pod ziemią w sztolniach poszukiwawczych nr 9 i 9a.
 

 Dzikie sudety na tropie uranu...

Druga z dostępnych dla turystów tras podziemnych o długości 1700 metrów, znajduje się w wyrobiskach byłej Kopalni Podgórze, jednej z największych w kraju kopalni uranu, gdzie kończy swój bieg ścieżka dydaktyczna kowarskich tradycji górniczych.

 Wtórna mineralizacja uranowa na stropie jednej ze sztolni.

Sztolnie 19 i 19a, powstały w latach 1951-1958, jako jedne z głównych wyrobisk Kopalni Podgórze. Eksploatacja trwała tu aż do roku 1958, natomiast w latach 1974-1989 funkcjonowało tu inhalatorium radonowe uzdrowiska Cieplice, gdzie prowadzono badania nad terapią radonową.

 Kopalnia „Bergfreiheltgrube”

Ponadto poza Kowarami należy koniecznie odwiedzić byłą kopalnie uranu w Kletnie, która działała w latach 1948-1953, gdzie wydobyto przeszło 20 ton rudy uranu.  

 Minerały wtórne uranu niczym galaktyka...

Poszczególne obiekty w tym obiekty niekomercyjne wraz z występującą w nich interesującą mineralizacją zasługują na indywidualne omówienie w kilku artykułach.

Ekploracja pontonowa w jednej ze sztolni.

 Robert Koczurko przed wlotem sztolni.

Tropem działalności dawnego Zakładu Przemysłowego R-1, można też podążyć korzystając z oferty eksploracyjnej Dzikich Sudetów, gdzie można samemu wejść do historycznych zon, w których pozyskiwano polski uran. 

Kliknij i Obejrzyj film https://www.youtube.com/watch?v=CVy2FO8qnlA

 /Jan Wieczorek/

Foto Jan Wieczorek, Walenty Świderski,

 Krzysztof Larysz oraz zdjęcia archiwalne z internetu. 

Bibliografia: Jan Parafiniuk  -"Minerały systematyczny katalog 2004", Robert Klementowski - "Atomowa Tajemnica Sudetów", Robert Borzęcki "Górnictwo Rud Uranu w Polsce".

W ramach działalności Dzikich Sudetów proponujemy Państwu uczestnictwo w szeregu atrakcyjnych eksploracjach i wyprawach turystycznych prowadzonych przez kulturoznawcę i eksploratora sudeckiego Jana Wieczorka, który pokaże Państwu miejsca ze wszech miar interesujące, jak i też dzikie i tajemnicze, a bywa, że całkiem świeżo odkryte... 

DZIKIE SUDETY

e-mail: d.sudety@gmail.com