Wygłady polodowcowe w Kotlinie Jeleniogórskiej

Łomnica Pole mutonów nr 2.

      


         Wędrując po Sudetach, w skład, których wchodzą Wzgórza Karpnickie i Łomnickie. Natrafiamy na szereg utworów polodowcowych, które są pozostałością po działaniu na tym obszarze lądolodu skandynawskiego.

 Pole mutonów 2.

Jak wskazują osady w okresie zlodowaceń  lodowiec wtargnął do Kotliny Jeleniogórskiej przez obniżenie - Bramę Jeżowa, zamykając odpływ m.in rzece Bóbr, co w efekcie spowodowało powstanie na terenie Kotliny Jeleniogórskiej ogromnego jeziora zastoiskowego.

 Pole mutonów 2.

Kiedy lodowiec miał pojawić się tu drugi raz, wówczas rozdzielił się na dwa jęzory i posuwał się doliną rzeki Kamiennej i doliną rzeki Łomnicy, nad którą ulokowana jest wieś Łomnica. - Trzeba wiedzieć, że w naukowych kręgach, podważa się obecnie starą już tezę o dwukrotnym wkroczeniu lodowca do Kotliny Jeleniogórskiej, postulując (Minchewicz), iż  do Kotliny dotarł jeden, prawdopodobnie  lądolód - południowopolski.

 Rzeka Jedlica.

 Okolice Łomnicy - Pole mutonów nr.2.

Wycieczka po Wzgórzach Karpnickich i Wzgórzach Łomnickich jest tym bardziej ciekawa, że pozwala nam na prześledzenie procesów kształtowania się całej serii utworów geologicznych (skał i głazów), wśród których na szczególną uwagę zasługują, porfirowe granity kuliste oraz tak zwane mutony, czyli głazy, na których potężny lodowiec odcisnął swoje piętno. 

 Wzgórza Łomnickie.

 Granity kuliste odsłonięte podczas prac drogowych w Jeleniej Górze 2012r.

Granitowe skałki, tak bardzo charakterystyczne w Kotlinie Jeleniogórskiej, najczęściej występują na pagórkach, które w specyficzny sposób odznaczają się od otoczenia. Niektóre z tych pagórków, jak się przekonamy są „nunatakami”, czyli wierzchołkami, które podczas zlodowacenia wystawały ponad powierzchnie lodowca.

Nazwa „nunatak”, ma pochodzenie inuickie i oznacza czarną skałę, z tego powodu, że wzgórza takie, wystają ponad powierzchnie białego lodu. 

Grenlandia wystające ponad lodowiec nunataki. 

Trzeba wiedzieć, że teren Kotliny Jeleniogórskiej, w okresie peryglacjalnym, był frontem ciekawych procesów. - Wysoko w sąsiadujących z nią Karkonoszach (Śnieżne Kotły, Kocioł Małego i Wielkiego Stawu itd.) tworzyły się wówczas lokalne lodowce, a poniżej w Kotlinie Jeleniogórskiej docierał przez Bramę Jeżowa, jak potężny taran, lodowiec, mający do kilkudziesięciu metrów miąższości (niegdyś wskazywano na 50m warstwę lodu, ale dane te, są raczej przeszacowane - w środowisku naukowym nadal trwają dywagację na ten temat). Na interesującym nas terenie, w okolicy Łomnicy, lodowiec posuwał się zarówno doliną rzeki Bóbr, jak i też doliną rzeki Łomnica, otaczając  wieś z dwóch stron.

Karkonosze polodowcowy Kocioł Wielkiego Stawu.

W skrajnych warunkach lodowej pustyni peryglacjalnej, granity, których jest tu pełno, otoczone zewsząd masą lodu, po prostu rozpadały się pod wpływem niskiej temperatury, na pomniejsze bloki skalne, tworząc: głazowiska, gołoborza i inne formy geomorfologiczne.

Skałka Wieloryb  - Łomnica pole mutonów nr1.

 Wzgórza Łomnickie.

Zwróćmy uwagę, że granitowe skałki mają rozmaite kształty, wśród których wyróżnia się: formy spękane, kuliste, blokowe etc.Tak  już bardziej przyziemnie, przy odrobinie ludzkiej wyobraźni, w niektórych formacjach, można dopatrzeć się ogromnych wielorybów i innych stworów. Zejdźmy jednak na ziemię i przestańmy fantazjować, gdyż nie wszystkie skałki w obrębie Karkonoszy i  Kotliny Jeleniogórskiej, zostały ukształtowane w wyniku oziębienia klimatu!

Okolice Łomnicy - Pole Mutonów nr 2.

Trzeba brać pod uwagę, że podobne formy kuliste, przypominające do złudzenia skałki z Kotliny Jeleniogórskiej, występują także na afrykańskich sawannach, gdzie zakres oddziaływania lodowców był zerowy.

Okolice Łomnicy - Pole Mutonów nr 2.

 Jedno z wielu granitowych wzniesień we Wzgórzach Karpnickich.

Jest, to ważki dowód, że granit kulisty (ale nie tylko) ma swoją genezę w procesach wietrzenia litej skały, gdzie bardziej odporne fragmenty, zakrzepłej magmy granitowej, były odsłaniane przez szereg procesów związanych z denudacją chemiczną i fizyczną. Słaby materiał podlegał i podlega rozpadowi do formy kaszy granitowej, co bardzo dobrze jest widoczne np. w Kostrzycy, gdzie w skarpie przydrożnej zalegają owalne formy granitu kulistego, otoczone już luźną kaszą granitową, używaną niegdyś, jako posypka do dróg.

 Granity kuliste z przekopu obwodnicy południowej Jeleniej Góry.

Z drugiej strony w Kotlinie Jeleniogórskiej, w okolicy Łomnicy, mamy do czynienia z dwoma znanymi stanowiskami skał granitowych, które, to z pewnością uzyskały swoje kształty w wyniku działania mas lodu – wygłady polodowcowe.

Muton - inaczej baraniec, wedle definicji jest, formą ukształtowania powierzchni ziemi: rodzajem pagórka, wyniosłości skalnej o wysokości od kilkunastu centymetrów, do kilkudziesięciu metrów. Powstająca w wyniku procesu mechanicznego i niszczenia podłoża skalnego wywoływanego przez działalność lodowca.

Karpnickie Wzgórza koło Łomnicy Pole Mutonów nr.1.

 

 Pole mutonów nr1.pokryty ziemią muton.

W okolicy Jeleniej Góry (o czym mało kto wie), mamy dwa większe zgrupowania tego rodzaju skał, oba znajdują się w okolicy wsi Łomnica. - Pierwsze stanowisko ulokowane jest na terenie Wzgórz Karpnickich na południe od Wzgórza Radlica 403m n.p.m.  - Natomiast drugie  zgrupowanie znajduje się po przeciwnej stronie wsi Łomnica już na terenie Wzgórz Łomnickich. Mutony znane są też z okolic Janowic Wielkich, Wojanowa i Maciejowej, jednak tam występują w mniejszej ilości.

Okolice Łomnicy - Pole Mutonów nr 2.

Na terenie Wzgórz Karpnickich, wygłady lodowcowe, wystają z ziemi, zalegają też na łagodniejszych stokach, typologicznie mają zbliżony do siebie wygląd tj.: odznaczają się charakterystycznym podłużnym kształtem oraz gładką, wyślizganą powierzchnią z jednej strony i poszarpaną ze strony przeciwnej. Czasami na wygładzonej powierzchni występują rysy wskazujące kierunek ruchu lodowca.

Okolice Łomnicy - Pole Mutonów nr 1.

Skały te występują zazwyczaj gromadnie na terenach objętych zlodowaceniem (Finlandia, południowa Szwecja, w Polsce m.in. w Tatrach, Karkonoszach, w Górach Bardzkich – okolice wsi Laskówka i w Kotlinie Jeleniogórskiej).

Okolice Łomnicy - Pole Mutonów nr 2.

 Alfred Jahn (1915-1999)

O wygładach lodowcowych z rejonu Łomnicy, a ściślej z pierwszego stanowiska, które właśnie przedstawiam, pisał już znany geomorfolog Alfred Jahn: „ W Sprawie wygładów lodowcowych w Sudetach - 1950-51”. Z tej pozycji dowiadujemy się, że już w 1916r., w niemieckiej literaturze naukowej poświęcano uwagę, kopulastym granitowym pagórkom w okolicy Jeleniej Góry (Berg i Zimmermann). Wówczas błędnie przypisywano niemal każdemu pagórkowi i występującym nań spękanym, wyrzeźbionym skałkom, matrycę związaną z działaniem lodowca.

Okolice Łomnicy - Pole Mutonów nr 2.

Alfred Jahn, twórca wrocławskiej szkoły geomorfologicznej,  w swoich badaniach i  konkluzjach zajął stanowisko prezentowane przez innych naukowców, którzy słusznie zauważyli, że na ternie Kotliny Jeleniogórskiej, skał i smukłych wzgórz jest bardzo wiele i wiąże się to, raczej z charakterem, procesów wietrzeniowych postępujących w płycie granitowej wzdłuż spękań i miejsc, w których granit jest zbudowany z mniej odpornych mas strukturalnych, przemieniających się później w kaszę granitową, a  twarde rdzenie skały, ujawniają się, jeśli są już odsłonięte w formie, murów skalnych, baszt, form kulistych i czasem wręcz fantazyjnie wyeksponowanych skałek.

 Łomnica - Pole mutonów nr 2.

 Mapa opisywanego terenu ze szczytem 425/426  Hell Berg.

Podążający śladem mutonów A.Jahn wobec tego pyta: - Skoro tak, tak się rzeczy mają, to czy na terenie Kotliny Jeleniogórskiej nie ma wygładów? - I za chwile sam sobie odpowiada, iż wygłady lodowcowe (mutony), owszem są, ale występują w małej ilości i na ograniczonym terenie, głównie w pobliżu wsi Łomnica.

Jedno z tych miejsc Jahn lokuje (za badaczami niemieckimi), w małej kotlince śródgórskiej, położonej na południowy-wschód od bezimiennego Wzgórza 426m n.p.m., które, to w okresie niemieckim nazywane było - Hell Berg.

 Okolice Wzgórza Hell Berg w Karpnickich Wzgórzach.

Przez teren ten, dziś bardzo wypłaszczony, przechodził, odgałęziający się od koryta Bobru (do 1km) jęzor lodowcowy, który przesuwając się okalał dookoła górę Hell Berg, czyniąc ją tym samym nunatakiem (góra wystająca jak wyspa ponad lodowiec).

 Okolice Wzgórza Hell Berg w Karpnickich Wzgórzach.

Wieś Łomnica.

Mutony z okolicy wzgórza Hell Berg, mają charakterystyczne cechy wygładów lodowych i są też zapisem tego, w jaki sposób przesuwała się w tym terenie oś lodowca. Lodowiec zdzierał warstwy gleby i wygładzał zalegające w podłożu skały granitowe, jednak rys na skałkach, często występujących na mutonach, w tym stanowisku nie stwierdzono, ponieważ uległy one procesom wietrzenia. 

Okolice Łomnicy - Pole Mutonów nr 1.

 Pole mutonów nr 1.

Pola mutonów, najlepiej jest zwiedzać wczesną wiosną, wówczas będzie można dojrzeć w lesie lub na polach i łąkach wystające  z gleby obiekty i samemu przeanalizować, które z nich są barańcami.

Ciekawym miejscem jest także wspomniany nunatak - wzgórze Hell Berg, jest ono wyższe od naznaczonej na polskich mapach Radlicy i zarazem bogatsze w wystąpienia granitowych skałek. 

 Wiosna w krainie mutonów.

Podczas eksploracji tego terenu (Jan i Ryszard Wieczorek 2011), natknęliśmy się tam, na nienotowany do tej pory obiekt geomorfologiczny, będący jaskinią granitową. 

 Łomnicka Grota - Wzgórze Hell Berg 426m.

Łomnicka Grota - gdyż, tak nazwaliśmy tę jaskinię, jest bardzo podobna do popularnych i odwiedzanych przez turystów obiektów jaskiniowych, występujących na Górze Witosza, koło Staniszowa we Wzgórzach Łomnickich. Obiekt wymaga jednak dalszych badań i profesjonalnego skartografowania.

 Łomnicka Grota -Hell Berg.

Drugim terenem wygładowym w pobliżu wsi Łomnica jest, teren w pobliżu wyrobiska dawnej cegielni, położony na północny zachód od wsi, na terenie przylegającym do Wzgórz Łomnickich. To tędy niegdyś, podczas drugiej fazy zlodowacenia - środkowo-polskiego, podążał jeden z jęzorów lodowca.

 Łomnica dawne wyrobiska - "Granitowe Jajo".

W dawnych wyrobiskach gliny, dziś w części wypełnionych wodą, mieszkańcy Łomnicy łowią ryby, ale już ok. 50 metrów za wspomnianym stawem napotykamy piękną skałkę w postaci granitowego jaja. Skała ta najpewniej została odsłonięta na powierzchnie przez ludzi, gdyż tuż za nią znajdują się skarpy wyrobiskowe.

Sawanna Łężycka w Gorach Stołowych.

 Łomnica przysiółek obok pola mutonów nr 2

Miejsce gdzie występują mutony, krajobrazowo przypomina nieco Sawannę Łężycką, znajdującą się w Górach Stołowych. Wygłady występują tu na polach i wystają z ziemi, niczym garby jakiś ogromnych podziemnych zwierząt. Na tym ciekawym terenie, możemy również prześledzić jak lodowiec nasuwał się na skały i zsuwał z nich, tworząc stoki proksymalne (dowietrzne) i dystalne (zawietrzne).

Dodatkowo znajduje się tu bardzo interesująca forma geologiczna, z klasycznym przykładem wietrzenia mrozowego, skały albitowej na granicie. Na wymienionej skałce, albit wietrzeje niemal geometrycznie, tworząc pola prostokątów i kwadratów.

 Muton rejon Łomnicy.

Takie obiekty znane są także z Przesieki: skałka Szachownica oraz m.in. z Jagniątkowa, ale tam nie występują one na mutonach.

 Muton rejon Łomnicy.

Kolejny wybitnie duży muton, położny  blisko gospodarstw peryferyjnych Łomnicy, jest  zarazem dobrym punktem orientacyjnym, pozwalającym  na dodarcie w kierunku mało znanego „skalnego jabłuszka”, będącego klasycznym granitem kulistym.

 Skalne Jabłuszko.

Na tę ciekawą skałkę, natknął się przypadkowo Ryszard Wieczorek, pod koniec lat 90, podczas eksploracji prowadzonej, pod kątem wystąpień skalnych, terenu Wzgórz Łomnickich.

 Skalne Jabłuszko.

 Kozy na pstawisku.

Skalne Jabłuszko, mimo, że jest skałką o niedużych rozmiarach, z pewnością zasługuję, na narzucająca się nazwę. Do skałki docieramy na przełaj, wędrując od przysiółka Łomnicy, wzdłuż drogi, a następnie około 300 m, obok studni z żurawiem należy kierować się do małego zagajnika położonego na wzgórku, gdzie właśnie znajduje się ta mała, a jakże urokliwa skałka. 

Na koniec zapraszamy do obejrzenia filmu o mutonach i wsi Łomnica. 

/Jan Wieczorek/

Foto: Jan Wieczorek, Rafał Stypiński

Film: Ryszard Fiedorowicz, Jan Wieczorek 

W ramach działalności Dzikich Sudetów proponujemy Państwu uczestnictwo w szeregu atrakcyjnych eksploracjach i wyprawach turystycznych prowadzonych przez kulturoznawcę i eksploratora sudeckiego Jana Wieczorka, który pokaże Państwu miejsca ze wszech miar interesujące, jak i też dzikie i tajemnicze, a bywa, że całkiem świeżo odkryte... 

DZIKIE SUDETY

e-mail: d.sudety@gmail.com